Hoy es: Viernes, 29 de Marzo de 2024
inicio

Curso de Maya Yucateco
Nivel Intermedios - Lección 8


 

OBJETIVOS

 

Al término de esta unidad los alumnos:

-Podrán usar correctamente el verbo auxiliar yàan que equivale a los verbos haber, tener y estar.
- Podrán hacer oraciones usando los adjetivos indefinidos.
- Podrán usar correctamente los pronombres relativos ku, máax y máakalmáak en las oraciones.
- Aprenderán a interrogar correctamente con los pronombres ba’ax, máax y máakalmáak.
- Aprenderán los pronombres indefinidos y los adverbios de tiempo.
- Conjugarán los verbos que contenga esta unidad en presente habitual, presente actual, pretérito y futuro inmediato.

 

El verbo yàan (haber)

 El verbo yàan usado como haber lo podemos distinguir si analizamos la construcción de las siguientes oraciones, es el único verbo que acompaña al sustantivo.

 

Ejemplos de oraciones

1. Yàan t’u’ulo’ob tin wotoch.

2. Yàan cha’an tu kàahal in ka’a suku’un.

3. Yàan k’oha’an tu yotoch h Máanuel, le bèetik u ts’àamah hunp’éel kili’ich k’atáab kih tu hòol u yotoch.

4. Yàan ya’ab ba’alche’o’ob tu yotoch h-Juàan.

5. Yàan xòok sáamal bik tu’ubuktech.

6. Yàan ya’ab máako’ob k’íiwik míin yàan ba’ax úuchih.

7. Sèen yàan ch’o’ tin wotoch le bèetik tin manah huntúul hmìis.

8. Ta kàahale’ sèen yàan ya’ab mehen k’éek’en ku máano’ob k’íiwik

9. Tin kàahale’ yàan óok’ot behela’e’.

10. Yàan síinik tu chùum le nikte’o’ le bèetik táan u kíimil.

11. Séen yàan sàayo’ob tin wotoch, tu hàantiko’ob tu láakal in pak’al.

12. Tin wotoche’ sèen yàan hats’uts’ ch’íicho’ob, ku k’àayo’ob sáansamal in wu’uyeh.

EJERCICIOS

1. Escribe 10 oraciones como los ejemplos antes mencionados, usando el verbo yàan como haber.

 

El verbo yàan (como verbo auxiliar)

 El verbo yàan se utiliza también como verbo auxiliar, cuyo significado equivale al verbo tener.

 

Ejemplos

1. Sáamale’ yàan in bin ta wotoch utia’al in màan huntúul kàax.
2. Yàan in xíimbaltik in ts’eh yùum ken xi’iken saki’.
3. Yàan in kìimsik óoxtúul tso’ utia’al u k’ìin k’uhil síihik Cristo.
4. Behela’e’ ma’ tu páahtal in bin tu nahil xòok tumen yàan in p’o’ik u nòok in pàalal.

 

2. Escribe 10 oraciones con el verbo yàan como auxiliar

El verbo yàan usado como el verbo tener

 

Ejemplos

1. Tene’ yàanten hunp’éel xts’ipit.
2. Teche’ yàantech óoxp’éel a xàanab.
3. Leti’e’ yàan huntúul u nohoch k’éek’en utia’al u koneh.
4. To’one’ yàanto’on ya’ab u heheláasil ba’alche’o’ob k otoch.
5. Te’exe’ yàante’ex ya’ab u hobonil xko’olel kàab.
6. Letio’obe’ yàantio’ob senkech se’en, le bèetik ma’ tu bino’ob mix tu’ux.

 

3.- Escribe otras oraciones como el ejemplo anterior usando el verbo yàan y los pronombres personales.

El verbo yàan, cuyo significado equivale al verbo estar, lo encontramos en oraciones uniendo nombres con adjetivos calificativos, sólo aparece en la traducción al español:


Ejemplos

1. X Máariae’ ki’ichpam ba’ale’ hach polok.
2. Su’uts’ le pakáala’, ma’ a hàantik.
3. Nohoch le a wotocha’ hach hats’uts.
4. Hats’uts’ le nikte’a’, le bèetik tin kanáantik.
5. P’uha’an le pàala’ tumen ma’ tin cha’ah u bin báaxali’.

El verbo yàan, como estar, aparece también en la conjugación de verbos en el presente actual.

 

Ejemplos

1. Tene’ táan in k’axik in k’àan
2. Teche’ táan a k’axik a k’àan
3. Leti’e’ táan u k’axik u k’àan
4. To’one’ táan k k’axik k k’àan
5. Te’exe’ táan a k’axike’ex a k’àane’ex
6. Letio’obe’ táan u k’axiko’ob u k’àano’ob.

El verbo yàan, con el significado de estar, se puede conjugar como cualquier otro verbo. En la formación de oraciones indica estar en un determinado lugar al suceder algún acontecimiento.

Ejemplos

1. Tene’ ti’ yanen tin wotoch ka’ah tàal le cháako’.
2. Teche’ ti’ yanech ta wotoch ka’ah púuts’ a x mehen yéetel u hyàakunahe’.
3. Leti’e’ ti’ yan tu yotoche’ ma’ tu yu’ubah le k’àayo’.
4. To’one’ ti’ yano’on t otoche’ tumen táan k bèetik u hanalil payalchi’.
5. Te’exe’ ti’ yane’ex ta wotoche’ex ka’ah tàal le kala’an u poche’exo’.
6. Letio’obe’ ti’ yano’ob tu yotocho’obe’ chéen ma’ hóok’o’ob u toke’ex ti’ le kala’ano’.

 

El verbo yàan traducido como estar, pierde una a al agregarle los sufijos en, ech, i, o’on, e’ex, o’ob. Estos sufijos provienen de la terminación de los pronombres personales, tèen, tèech, leti’, to’on, te’ex, letio’ob. Por ejemplo:

 

Singular Plural
yanen
yanech
yani’
yano’on
yane’ex
yano’ob

 

 

 

EJERCICIOS

1.- Escribe 10 oraciones con el verbo yàan usando todos los pronombres personales.

 

Los adjetivos indefinidos en maya

Mix huntúul
Tu láakal
U láak’
Hunp’íit
Ya’ab

 

2.- Identifica los adjetivos indefinidos en la siguiente lectura

XÒOK
(Lectura)

Tene’ yàanten ho’túul in pàalal, ba’ale’ tak behla’e’ mix huntúul u kan xòoki’. Ma’ tu yóotiko’ob bin tu nahil xòok tumen sublahko’ob ti’ le ah ka’ansaho’. U p’èeko’ob u bèeta’al u yóok’oto’ob wa u k’àayo’ob.

Ma’ bey u pàalal in suku’une’ tu láakalo’ob u yòohelo’ob xòok, bey xan hach uts tu yicho’ob u yóok’oto’ob tu nahil xòok.

Bey xan u pàalal in kìik, kex ma’ hach ma’alob u yòok’oto’obe’, uts tu t’àan u ka’ansiko’ob u yéet pàalalilo’ob le hunp’íit óok’ot u yòohelo’obo’. Le bèetik le ken bèeta’ak u cha’anil u noh k’ìinil ki’ichkelen yùum Pèedro’e’, ya’ab xch’úupalaalo’ob yéetel xi’ipalalo’ob ku yokolo’ob óok’ot, ba’ale’ yàane’ ma’ hach yòohel óok’ot tu bèeli’.

Le bèetik k’àas u yila’al bix u síit’o’ob tu tséel u láak’o’ob u yòohelo’ob óok’ot ma’alobo’.

 

EJERCICIOS

Después de leer detenidamente la lectura identifica los adjetivos indefinidos, y contesta en maya las siguientes preguntas:

1. ¿Haytúul a pàalal u yòohel xòok?
2. ¿Haytúul u pàalal a suku’un u yòohelo’ob óok’ot?
3. ¿Kux u pàalal a kìik ku yóok’oto’ob wa tu bèelil?
4. ¿Máaxo’ob ka’ansik hunp’íit óok’ot ti’ u pàalalil a kàahal?
5. ¿Tuláakal wa le xch’úupalalo’ob yéetel le xi’ipalo’ob ku yóok’oto’ob tu bèelo’?
6. ¿Bix yila’al u yóok’oto’ob tu tséel le u yòohelo’ob óok’oto’?

Siguiente




Regresar
  © Universidad Autónoma de Yucatán
Centro de Investigaciones Regionales "Dr. Hideyo Noguchi"
Unidad de Ciencias Sociales
Dirección General de Desarrollo Académico