Juntúul táankelem xi’ipal, u k’aaba’e’ Jesús Kanxoc, jk’uch tu’ux ku beeta’al u cha’anil ti’ kili’ich kaaj. Wa’akbal tu joolnajile’ ka tu yilaje’ le u’ulabo’obo’ yáaxile’ ku máano’ob aktáan tu’ux yaan le kili’iche’. Ku jach paktiko’ob u janalil yéetel u nikte’il ku yúuts’bentiko’ob u ki’ibokil, ku ts’o’okole’ ku ya’aliko’ob u yuumil le najo’:
–Yaan u ki’ óotsitaalij.
–¡Paaxnen, ka óok’otnako’on! –ku yawattik u yuumil le najo’.
Je’el bix u juum le paaxo’ bey u yóok’ottik le máako’obo’.
Le xi’ipale’ jnáats’ tu’ux kula’an juntúul nojoch máak tun ki’ ts’u’uts’ik u chaamal ka tu ya’alaj tu xikin:
–Jnool, tu najil xooke’ a’ala’ab ten jxaayak’ tumen kin t’aan maaya yéetel máasewal in k’aaba’. Ku ya’ala’ale’ tuláakal máasewal le xaakal u chi’o’.
Le nojoch wíiniko’ tu ya’alaj ti’: “Kukinsabaj paal, ko’ox tsikbal, le ba’ax kan in wa’ale’ yaan a wa’alik xan.”
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun t’aan. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun juum u t’aan. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal chaambel tun t’aan |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun tsolik u t’aan. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun t’aan k’a’am |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun sakach t’aan |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun sen t’aan |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun mamak’chi’. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun k’áatchi’ |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun núukik t’aan |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun sajal t’aan. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun mukul t’aan. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun tutuk chi’. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun tsu’utsuk t’aan. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun k’aak’as t’aan. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun yawat. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun táataj awat. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun ki’ t’aan. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun paax. |
Áabil |
Xaakal u chi máasewal tun k’aay |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun pooch’il. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun ya’ala’aj ba’al. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun payal chi’. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun xuuxub. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun ki’ che’ej. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun jaja’che’ej. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun janal. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun xúuchik u yo’och. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun chu’uch. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun ts’u’uts’ik u yéet wíinkilil. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun ts’u’uts’ik u chaamal. |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun yuk’ik u yo’och áak’ sa’. |
Nool |
Xaakal u chi’ máasewal tun tsikbal |
Áabil |
Xaakal u chi’ máasewal tun kanik xook. |
Nool |
Beyo’, chan xiib, xaakal u chi’, tun yelel,
tun muk’yajtik u k’i’inam,
kex pixa’an ti’e’, máasewale’ tun t’aan.
U xaayak’ máasewale’
ku xakik u chi’ xan máak ma’ máasewali’
tu’ux ma’atáan u muk’yajtik u k’i’inam. |
–Chan xiib, u’uy le t’aana’, ma’ tu’ubsik: U xaayak’ máasewale’ jump’éel noj ba’al u tsikbal nojoch máak yéetel mejen paalal ichil u t’aan u ch’i’ibalo’ob. Bej ora, xeen óok’ot ken ts’o’ok’oke’ ka taal janal, tumen yaan u ki’ óotsitaalij.
| El adolescente Jesús Kanxoc llegó a la casa donde se celebraba la fiesta del santo patrono del pueblo. De pie junto a la puerta observó como los invitados al entrar primeramente iban ante la imagen del santo, admiraban el altar y aspiraban el aroma de la comida y de las flores, luego, dirigiéndose a los anfitriones saludaban diciendo cortésmente: –Hay alegría aunque haya pobreza.
–¡Música, para que bailemos! –gritaban los dueños.
Al sonido de la música la concurrencia se paraba a bailar.
El muchacho se acercó donde un anciano fumaba y se sentó a su lado, después de un rato le musitó al oído:
–Abuelo, en la escuela me apodan xayak’udo por mi apellido y porque hablo maya. Dicen que todos los indios tienen la boca ampollada.
Sin inmutarse el anciano le dijo: “Siéntate, hijo. Conversemos, de lo que diga, tú me sigues”:
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio habla. |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio enérgico habla. |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio pausadamente habla. |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio ordenadamente habla. |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio reciamente habla. |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio discute |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio habla y habla |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio está deseoso de comer |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio pregunta. |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio responde. |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio murmura. |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio secretea. |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio refunfuña |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio despedaza. |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio habla feo |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio grita. |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio da de alaridos |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio habla bonito |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio toca música |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio canta |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio insulta |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio dice de cosas |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio reza. |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio chifla |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio ríe con gusto |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio se carcajea. |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio come. |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio sorbe su alimento |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio mama. |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio besa a su pareja |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio fuma |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio bebe su atole nuevo. |
Abuelo |
Con la boca ampollada el indio conversa |
Nieto |
Con la boca ampollada el indio aprende a leer. |
Abuelo |
Así es muchacho, con la boca ampollada, ardiéndole, adolorida, aún tapándosela, el indio está hablando y su xaayak’ ampolla al no indio donde el dolor no se aguanta. |
–Hijo, oye bien estas palabras y no las olvides: El xaayak’ del indio es el privilegio de que los viejos y los jóvenes podamos conversar en la lengua de nuestros antepasados. Ahora, anda a bailar y luego a comer que hay alegría aunque haya pobreza.
|