Hoy es: Domingo, 4 de Mayo de 2025
inicio

Curso de Maya Yucateco
Nivel Intermedios - Lección 10

 

X O O K
Última parte del cuento

-Ho’olheake’ tin wu’uyah u hùum le k’áaxo’ ka’ h binen in wileh. Kin k’uchule’ ka’ tin wilahe’ leti’e’ hka’ats’íit òok ts’o’ok u lúubsik hunkúul nohoch che’o’, táan u buhik. Tu ya’alah tene’ ka’ in ts’ot in k’ab tu’ux tèehelo’ yo’olal u séeb buhik, ba’ale’ ku yilik ts’o’ok in hupik in k’ab tu’ux tèehele’ ka’ k’àal in k’abi’, behla’e’ láah p’ùuyul u bàakel in k’ab.

-P’ateh in wéet xìibil tèen kin bèetik u bo’otik le lòob tu mèentah techo’.

Tu láak’ k’ìine’ ka’ hbin ka’ats’íit òok k’áax yéetel ya’ab sùum. Le ka’ah hk’uch tu’ux ku meyahe’ ka’ tu ts’ah u léecho’ob yéetel le sùumo’obo’ tu yóok’ol le t’úut’ul beho’ob ku xíimbaltik le ba’alche’o’obo’. Hach ma’ xanhie’ ka’ tu yu’ubah u kíilbal k’áax tumen táan u yáakam nuxi’ koh. Le ka’ah òok ichil le sùumo’, le ku háankóoltikuba’e’ ka’ tu k’axahubah. Ku yilik ka’atsíit òok yanil beyo’, tu híilpaytah u máaskabe’ ka’ tu k’upah u neh. Nuxi’ kohe’ yanhi u máansik ya’ab tsi’intsil bey ch’uylik ti’ le léecho’. Míin yàan chúumuk áak’ab ka’ hpáatchah u t’okik le súumo’, ka’ hbin tu áaktun. Ku k’uchule’ ka’ tu ya’alah ti’ chakmo’ole’:

-Tene’ hach nohoch lòob h úuch ten tumen tak in neh k’u’upih.

Táan u tsikbalo’obe’ ka’ hk’uch huntúul k’áaxil tsíimin. Ku ts’o’okol u yu’ubik ba’ax tu mèentah ka’ats’íit òoke’ ka’ tu ya’alah:

-Tin chi’ kin in tàas te’ex u le’ u xikin le nuxi’ ka’ats’íit òoko’.

Ku sáastale’ ka’ tu ch’a’ah ka’ats’íit òok u húulube’ ka’ hbin k’áax u ts’o’oks le káat che’o’, táan u póolike’ ka’ tu yu’ubah u hùum k’áax. Ka’ hna’ak yóok’ol hunp’éel tùunich u yila’ah ba’ax ku tàal yiknalo’. Tu tohtáantah u yich ti’ le ba’alche’o’ ka’ tu túulk’abtah u húulub ka’ hch’íik tu xikin. Òolak k’úupuk, chéen hun xéet’ p’àat ch’uyukbalil ti’e’, ka tu súutk’abtahubae’ ka’ hbin te’ áaktun tu’ux yano’ob le nuxi’ koh yéetel le nuxi’ chakmo’olo’. Ku k’uchule’ ka’ tu tsolah ba’ax h úuch ti’. Nuxi chakmo’ole’ ka’ tu ya’alah túune’:

-To’one hàah ya’ab k mùuk’ ba’ale’ mina’an k túukul he’ebix le ka’ats’íit òoko’. Ka’a ts’íit òoke’ ku nohochkintik u mùuk’, ku nohochkíintik u wíinkilal yéetel u túukul.

Tèen túune’ kin wa’alik ti’ hmèeyhil máako’obe’ ka’ u túuchto’ob u pàalalo’ob u kano’ob xòok tu yo’olal u nohochkíintik u na’ato’ob.

 

 

Contesta las siguientes preguntas

1.- ¿Ba’ax tu yu’ubah chakmo’ol?
2.- ¿Máax tu yilah tu ch’ak che’?
3.- ¿Ba’ax úuch ti’ u k’ab chakmo’ol?
4.- ¿Ba’ax tu ya’alah nuxi koh ti’ chakmo’ol?
5.- ¿Ba’ax tu bisah ka’ats’íit òok k’áax?
6.- ¿Tu’ux tu ts’áah le léecho’obo’?
7.- ¿Tu’ux òok nuxi’ koh?
8.- ¿Ba’ax tu bèetah ka’ats’íit òok ti nuxi’ koh?
9.- ¿Ba’ax tu ya’alah nuxi koh ti’ chakmo’ol?
10.- ¿Máax k’uch yiknalo’ob koh yéetel chakmo’ol?
11.- ¿Ba’ax tu ya’alah k’áaxil tsíimin ti’ u yéet ba’alche’ilo’ob?
12.- ¿Ba’ax tu bisah ka’ats’íit òok ka’ah bin u ts’o’oks le káat che’o’?
13.- ¿Ba’ax tu bèetah ti’ k’áaxil tsíimin?
14.- ¿Ba’ax tu bèetah óotsil k’àaxil tsíimin?
15.- ¿Ba’ax tu ya’alah ka’ k’uchih?
16.- ¿Ba’ax tu ya’alah nuxi’ chakmo’ol?
17.- ¿Ba’ax ku ya’alik le tsikbàal ti’ mèeyhil máako’obo’?

 

 

TÚUMBEN T’ÀANO’OB

áakan quejidos
bàak hueso
bàal cuñado
báat hacha
bat granizo
bek’ech delgado
búuhul partir a la mitad
ch’óoch’ salado
ch’óoy cubo
ch’uhuk dulce
chakmo’ol  puma
chéel ka’an arco iris
chéem canoa, barco
chi’ páay playa
chokoh caliente
chuk kay Pesca
chùun tronco
háal ha’ orilla del agua
háankóol jalar rápido
háay kab plano
he’ebakana’ pues que, aquí, he aquí que
he’ehek’al ramas
híil   arrastrar, jalar
hunxéet’ un pedazo
húulub flecha
hùum ruido
k’áak’ náab mar
k’àalal  trabar, trabarse
k’áat atàan petición de mano, pedir esposa
k’ìintsíil  horas del día
k’opte’  ciricote
k’ubèen encargo, encargar, encomendar
k’up cortar
k’ùub entregar, entrega
k’ùux  enfado, enfadarse
ka’ats’íit òok dos pies (el hombre)
káat che’ batea
káapak meter, trabar, encajar
kíilbal sonido fuerte como el del rayo
léech trampa
léecho’ob trampas
lemah meter, encajar, introducir
lòobil castigo, daño
lùuch jícara
ma’akal tapar
màach agarrar
máaskab machete
mah doña
miats sabiduría
mu’uk’a’an fuerte
mùuk’ fuerza
múuts’ul cerrar los ojos
na’at entendimiento, inteligencia
náahal ganar
neh cola
ninibàakil mover, moverse
noh yùum abuelo
nohochkíntik engrandecer
nùulul lastimado, magullado
òolak’  casi, por poco
oyonta’achil cobarde, débil de ánimo, descorazonado
p’ateh déjalo
p’ikah desgajar
p’ulu’us inflar, inflarse
p’ùuyul quebrar en pedacitos
pàakat  mirar, mirada
páay k’áan red
polok gordo
póol tallar madera
sáastal amanecer
sam arena
síis frío
sùuk acostumbrarse, costumbre
sùum soga
súus arena
t’úut’ul beh vereda, camino angosto
táan kàah pueblo, principal
táan k’ab palma de la mano
tihil secarse
tikìin seco
tohtáantah enderezar
ts’íikil molesto, bravo, molestarse
ts’ono’ot cenote
ts’ot meter, introducir
ts’oya’an   flaco
ts’u’ k’áax en el interior del monte
tsah in bin debo ir
tùukul pensar, pensamiento
túulch’in empujar
túulk’ab empujar con la mano
tùunich piedra
tùus mentira, mentir
unah necesario, debe
xpol kàan polcanes (Pòol = cabeza y kàan = serpiente
xikin oreja
xùup gasto, gastar

                                                         

 

 

 




Regresar
  © Universidad Autónoma de Yucatán
Centro de Investigaciones Regionales "Dr. Hideyo Noguchi"
Unidad de Ciencias Sociales
Dirección General de Desarrollo Académico