X O O K
Última parte del cuento
-Ho’olheake’ tin wu’uyah u hùum le k’áaxo’ ka’ h binen in wileh. Kin k’uchule’ ka’ tin wilahe’ leti’e’ hka’ats’íit òok ts’o’ok u lúubsik hunkúul nohoch che’o’, táan u buhik. Tu ya’alah tene’ ka’ in ts’ot in k’ab tu’ux tèehelo’ yo’olal u séeb buhik, ba’ale’ ku yilik ts’o’ok in hupik in k’ab tu’ux tèehele’ ka’ k’àal in k’abi’, behla’e’ láah p’ùuyul u bàakel in k’ab.
-P’ateh in wéet xìibil tèen kin bèetik u bo’otik le lòob tu mèentah techo’.
Tu láak’ k’ìine’ ka’ hbin ka’ats’íit òok k’áax yéetel ya’ab sùum. Le ka’ah hk’uch tu’ux ku meyahe’ ka’ tu ts’ah u léecho’ob yéetel le sùumo’obo’ tu yóok’ol le t’úut’ul beho’ob ku xíimbaltik le ba’alche’o’obo’. Hach ma’ xanhie’ ka’ tu yu’ubah u kíilbal k’áax tumen táan u yáakam nuxi’ koh. Le ka’ah òok ichil le sùumo’, le ku háankóoltikuba’e’ ka’ tu k’axahubah. Ku yilik ka’atsíit òok yanil beyo’, tu híilpaytah u máaskabe’ ka’ tu k’upah u neh. Nuxi’ kohe’ yanhi u máansik ya’ab tsi’intsil bey ch’uylik ti’ le léecho’. Míin yàan chúumuk áak’ab ka’ hpáatchah u t’okik le súumo’, ka’ hbin tu áaktun. Ku k’uchule’ ka’ tu ya’alah ti’ chakmo’ole’:
-Tene’ hach nohoch lòob h úuch ten tumen tak in neh k’u’upih.
Táan u tsikbalo’obe’ ka’ hk’uch huntúul k’áaxil tsíimin. Ku ts’o’okol u yu’ubik ba’ax tu mèentah ka’ats’íit òoke’ ka’ tu ya’alah:
-Tin chi’ kin in tàas te’ex u le’ u xikin le nuxi’ ka’ats’íit òoko’.
Ku sáastale’ ka’ tu ch’a’ah ka’ats’íit òok u húulube’ ka’ hbin k’áax u ts’o’oks le káat che’o’, táan u póolike’ ka’ tu yu’ubah u hùum k’áax. Ka’ hna’ak yóok’ol hunp’éel tùunich u yila’ah ba’ax ku tàal yiknalo’. Tu tohtáantah u yich ti’ le ba’alche’o’ ka’ tu túulk’abtah u húulub ka’ hch’íik tu xikin. Òolak k’úupuk, chéen hun xéet’ p’àat ch’uyukbalil ti’e’, ka tu súutk’abtahubae’ ka’ hbin te’ áaktun tu’ux yano’ob le nuxi’ koh yéetel le nuxi’ chakmo’olo’. Ku k’uchule’ ka’ tu tsolah ba’ax h úuch ti’. Nuxi chakmo’ole’ ka’ tu ya’alah túune’:
-To’one hàah ya’ab k mùuk’ ba’ale’ mina’an k túukul he’ebix le ka’ats’íit òoko’. Ka’a ts’íit òoke’ ku nohochkintik u mùuk’, ku nohochkíintik u wíinkilal yéetel u túukul.
Tèen túune’ kin wa’alik ti’ hmèeyhil máako’obe’ ka’ u túuchto’ob u pàalalo’ob u kano’ob xòok tu yo’olal u nohochkíintik u na’ato’ob.
Contesta las siguientes preguntas
1.- ¿Ba’ax tu yu’ubah chakmo’ol?
2.- ¿Máax tu yilah tu ch’ak che’?
3.- ¿Ba’ax úuch ti’ u k’ab chakmo’ol?
4.- ¿Ba’ax tu ya’alah nuxi koh ti’ chakmo’ol?
5.- ¿Ba’ax tu bisah ka’ats’íit òok k’áax?
6.- ¿Tu’ux tu ts’áah le léecho’obo’?
7.- ¿Tu’ux òok nuxi’ koh?
8.- ¿Ba’ax tu bèetah ka’ats’íit òok ti nuxi’ koh?
9.- ¿Ba’ax tu ya’alah nuxi koh ti’ chakmo’ol?
10.- ¿Máax k’uch yiknalo’ob koh yéetel chakmo’ol?
11.- ¿Ba’ax tu ya’alah k’áaxil tsíimin ti’ u yéet ba’alche’ilo’ob?
12.- ¿Ba’ax tu bisah ka’ats’íit òok ka’ah bin u ts’o’oks le káat che’o’?
13.- ¿Ba’ax tu bèetah ti’ k’áaxil tsíimin?
14.- ¿Ba’ax tu bèetah óotsil k’àaxil tsíimin?
15.- ¿Ba’ax tu ya’alah ka’ k’uchih?
16.- ¿Ba’ax tu ya’alah nuxi’ chakmo’ol?
17.- ¿Ba’ax ku ya’alik le tsikbàal ti’ mèeyhil máako’obo’?
TÚUMBEN T’ÀANO’OB
áakan |
quejidos |
bàak |
hueso |
bàal |
cuñado |
báat |
hacha |
bat |
granizo |
bek’ech |
delgado |
búuhul |
partir a la mitad |
ch’óoch’ |
salado |
ch’óoy |
cubo |
ch’uhuk |
dulce |
chakmo’ol |
puma |
chéel ka’an |
arco iris |
chéem |
canoa, barco |
chi’ páay |
playa |
chokoh |
caliente |
chuk kay |
Pesca |
chùun |
tronco |
háal ha’ |
orilla del agua |
háankóol |
jalar rápido |
háay kab |
plano |
he’ebakana’ |
pues que, aquí, he aquí que |
he’ehek’al |
ramas |
híil |
arrastrar, jalar |
hunxéet’ |
un pedazo |
húulub |
flecha |
hùum |
ruido |
k’áak’ náab |
mar |
k’àalal |
trabar, trabarse |
k’áat atàan |
petición de mano, pedir esposa |
k’ìintsíil |
horas del día |
k’opte’ |
ciricote |
k’ubèen |
encargo, encargar, encomendar |
k’up |
cortar |
k’ùub |
entregar, entrega |
k’ùux |
enfado, enfadarse |
ka’ats’íit òok |
dos pies (el hombre) |
káat che’ |
batea |
káapak |
meter, trabar, encajar |
kíilbal |
sonido fuerte como el del rayo |
léech |
trampa |
léecho’ob |
trampas |
lemah |
meter, encajar, introducir |
lòobil |
castigo, daño |
lùuch |
jícara |
ma’akal |
tapar |
màach |
agarrar |
máaskab |
machete |
mah |
doña |
miats |
sabiduría |
mu’uk’a’an |
fuerte |
mùuk’ |
fuerza |
múuts’ul |
cerrar los ojos |
na’at |
entendimiento, inteligencia |
náahal |
ganar |
neh |
cola |
ninibàakil |
mover, moverse |
noh yùum |
abuelo |
nohochkíntik |
engrandecer |
nùulul |
lastimado, magullado |
òolak’ |
casi, por poco |
oyonta’achil |
cobarde, débil de ánimo, descorazonado |
p’ateh |
déjalo |
p’ikah |
desgajar |
p’ulu’us |
inflar, inflarse |
p’ùuyul |
quebrar en pedacitos |
pàakat |
mirar, mirada |
páay k’áan |
red |
polok |
gordo |
póol |
tallar madera |
sáastal |
amanecer |
sam |
arena |
síis |
frío |
sùuk |
acostumbrarse, costumbre |
sùum |
soga |
súus |
arena |
t’úut’ul beh |
vereda, camino angosto |
táan kàah |
pueblo, principal |
táan k’ab |
palma de la mano |
tihil |
secarse |
tikìin |
seco |
tohtáantah |
enderezar |
ts’íikil |
molesto, bravo, molestarse |
ts’ono’ot |
cenote |
ts’ot |
meter, introducir |
ts’oya’an |
flaco |
ts’u’ k’áax |
en el interior del monte |
tsah in bin |
debo ir |
tùukul |
pensar, pensamiento |
túulch’in |
empujar |
túulk’ab |
empujar con la mano |
tùunich |
piedra |
tùus |
mentira, mentir |
unah |
necesario, debe |
xpol kàan |
polcanes (Pòol = cabeza y kàan = serpiente |
xikin |
oreja |
xùup |
gasto, gastar |
|