CONJUGACION DE LOS VERBOS INTRANSITIVOS
PRESENTE ACTUAL
Tin bin meyah tu yotoch a na’
Tin hóok’ol kutàal tu hòol in wotoch
Tin wokol pay wakax
Tin meyah tu nahil xòok
Tin p’o’ sáansamal yo’olal in kaxtik u tohol in hanal
Tin chàakal yéetel si’
Tin wichkíil ma’ tu páahtal in kóok’ol
Tin hóoya’ le bèetik ma’ tin wilahechi’
Tin pak’al tin kòol
Tin báaxal yéetel in wéetilo’ob
Tin ch’u’ulul pa’atik in wokol ta wotoch
Tin báab bul k’ìin yéetel le xch’úupala’obo’
Tin wuk’ul ma’ tin hàantik mixba’al síis.
Tin wáantah utia’al u máan k’iinil u ts’o’okol u bèel in kìik
Tin lúubul yéetel wenel
Tin sìibal ti’ mehen pàalalo’ob
Tin xíimbal hach chich yo’olal in k’uchul yáax táanil ti’ tèech
Tin kíimil yéetel uk’àah.
Escribe 10 oraciones con los verbos intransitivos en presente habitual.
PRETERITO DE LOS VERBOS INTRANSITIVOS
Binen óok’ot ta kàahal.
Hóok’en kutàal k’íiwik.
Ooken in wil le k’oha’ano’.
Meyahnahen tu yotoch u ts’ùulil ho’.
P’o’onahen yóolk’ol tùunich.
Chàakalnahen yéetel chúuk.
Ichkiilnahen yéetel in hòok’
Hóoya’nahen bul k’ìin.
Pàak’alnahen tin kòol ti’ le p’is k’ìin máano’.
Báaxalnahen yéetel in kàambalo’ob.
Ch’u’ulen o’nehak.
Báabnahen bul k’iin.
Uk’ulnahen yáax táanil.
Áantanahen ta wotoch.
Lúuben ich Lùuk’.
Siibalnahen hach ya’ab
Xíimbalnahen bul áak’ab
Kíimen yéetel uk’nàah
Formula 10 oraciones en pretérito con los verbos intransitivos.
FUTURO DE LOS VERBOS INTRANSITIVOS
Bíin xi’iken óok’ot tu kàahil ho’
Bíin hóo’ken in cha’anteh lòoxo’
Bíin meyahnahken tu nahil xòok
Bíin p’o’onahken yéetel sak p’o’
Bíin chàakalnahken chéen yéetel si’ wa chúuk
Bíin ichkíilnahken yéetel u ha’il nikte’
Bíin hóoya’nahken bul k’ìin
Bíin pak’alnahken xma’ ha’il
Bíin báaxalnahken yéetel a suku’un
Bíin ch’u’uluken bey piche’
Bíin báabnahken ta wéetel
Bíin uk’ulnahken ma’ píi’ki’
Bíin áantahnahken ta wotoch
Bíin lúubuken tin k’àa
Bíin sìibalnahken ti’ óotsilo’ob
Bíin xíimbalnahken tu ka’aten
Bíin kíimiken yéetel che’eh
Escribe 10 oraciones en futuro o con los verbos intransitivos
VERBOS TRANSITIVOS
PRESENTE ACTUAL PRESENTE HABITUAL
tin meyatik kin meyatik
tin hóosik kin hoosik
tin p’o’ik kin p’o’ik
tin chakik kin chakik
tin wichiitik kin wichiitik
tin hóoya’tik kin hóoya’tik
tin pak’ik kin pak’ik
tin báaxtik kin báaxtik
tin ch’ulik kin ch’ulik
tin wuk’ok kin wuk’ik
tin wáantik kin wáantik
tin lúubsik kin lúubsik
tin síik kin síik
tin xíimbaltik kin xíimbaltik
tin kìinsik kin kìinsik
tin chupik kin chupik
tin k’áatik kin k’áatik
tin páaytik kin páaytik
tin ts’áik kin ts’áik
tin wekik kin wekik
Escribe 10 oraciones con los verbos transitivos en presente actual
PRETERITO DE LOS VERBOS TRANSITIVOS
Tin meyahtah ya’ab pàalal yéetel kìik
Tin hóosah in kòonol tu hòol in wotoch.
Tin p’o’ah u nòok in pàalal
Tin chakah áak’ nal yéetel ìis
Tin wichíintah u ha’il cháak
Tin wisíinsah in wàal yéetel u ha’il nikte’.
Tin pak’ah makal, ìis yéetel ts’íim
Tin báaxtah póok’, síit’ sùum yéetel ch’óop ich kàax
Tin ch’ulah in nòok’
Tin wuk’ah ha’,
Tin wáantah in na’ meyah
Tin lúusah in wíits’in
Tin siah chi’ ti’ a kìik
Tin xíimbaltah a kìik
Tin kìimsah huntúul nuxi’ kàan
Tin chupah ya’ab u p’úulil ha’
Tin k’áatah wàah in hàanteh
Tin páaytah ya’ab ha’ ch’e’en
Tin ts’áah u hanal le k’éek’eno’
Tin wekah in hanal tin nòok’
Escribe 10 oraciones en pretérito con los verbos transitivos
FUTURO DE LOS VERBOS TRANSITIVOS
Bíin in meyahteh le ts’ùulo’
Bíin in hóoseh tàak’ino’
Bíin in p’o’eh naho’
Bíin in chakeh ts’íim a hàanto’
Bíin in wichíinteh sak p’o’o’
Bíin in wisíinseh pàal yéetel u bòonil chòoho’
Bíin in hóoya’teh pak’alo’
Bíin in pak’eh tsakam tu hòol in wotocho’
Bíin in báaxteh síit’ sùumo’
Bíin in wáanteh óotsil kolnáalo’obo’
Bíin in lúuseh kòoto’
Bíin in síeh nòok’o’
Bíin in xíimbalteh óoxlúubo’
Bíin in kìimseh k’éek’eno’
Bíin in chupeh ch’óoy yéetel lu’umo’
Bíin in k’áateh xch’úupalo’
Bíin in páayteh ha’o’
Bíin in ts’a’eh tàak’in ti’ a na’o’
Bíin in wekeh ki’ibok ha’ te’e’ ichnaho’.
Ejercicios:
1.- Escribe un diálogo usando verbos transitivos en presente actual, pretérito y futuro.
2.- Escribe en los paréntesis el número que corresponda a cada sustantivo.
1.- Ku cha'akal ichil ha' yéetel ta'ab ( ) Kay
2.- Ku pu'uk'ul ichil ha' ( ) K'éek'en
3.- Tu yichíintah síis ha' ( ) Kolnáal
4.- U nu'ukul u yu'uk'ul ha' ( ) Ko'olelo'ob
5.- Ku p'o'obol yéetel ha' ( ) Nikte'
6.- Ku yichíintik lùuk' ( ) Mayek
7.- Ku hóoya'ta'al yéetel ha' ( ) Lùuch
8.- Ku bino'ob sáansamal páay ha’ ( ) Pàal
9.- Ti' kaha'ano'ob ichil ha'o' ( ) K'eyèem
10.- Ku yuk'iko'ob u ha'il tso'ono'ot ( ) Nal
yéetel háaltun
2.- Escribe una composición sobre el cuidado que debemos tener del agua.
3.- Escribe en los espacios el pretérito de los siguientes verbos que corresponda correctamente a cada oración:
ichkíil, wéekel, uk’ik, ch'u'ulul, chupik, ho'oyol, pu'uk'ul, p'u'ukik, páaytik, búulul, p'o'obol, cha'akal.
1.- Ho'olheake' tin _____________ ya'ab áak' nal in koneh
2.- Ta _____________ síis ha' le bèetik máak a kàal.
3.- Behla'e' chokoh ha' tin ______________ tumen sèen yàanten se'en.
4.- Le k'éek'eno' tu _______________ u ha’il in p'o'.
5.- In wíits'ine' tu _______________ u nòok' in tàatah.
6.- Teche' ma' ta ______________ le sa'o' tumen ma' ch'uhuki'.
7.- Ta _____________ u nòok'il a bin xòok bix kin in p'atil a bin beyo'.
8.- Ta ____________ in kat che' yéetel nòok'.
9.- In na'e' tu _____________ áak sa' utia'al payalchil.
10.- Teche’ ta __________ le k'eyèen uk'ah ho'olheake'.
11.- Tin hots'ah u koh in wíits'in, le bèetik tu ___________ u hail ta'ab.
12.- Le ko'olelo'obo' tu ____________ ya'ab ha', tumen yàan u kìinsa'al k'éek'en tu yotocho'ob.
13.- Leti'e' tu________ u chùun u pak'al nikte'.