CONJUNCIONES DISYUNTIVAS
wa
wale’
úuchak |
o
tal vez será
puede ser |
En los siguientes ejemplos vemos que la partícula wa no es interrogativa, sino que da idea de hacer o dejar de hacer una cosa, preferir un color de otro o especificar un adjetivo calificativo hacia un objeto o persona. La partícula wale’ y úuchak se utiliza para expresar inseguridad o cuando no se quiere afirmar una cosa o un acontecimiento.
TSIKBÀAL
INES -Wa ka ch’aik le kàaxa’ wa ka p’atik
LÙUS -Kin ch’aik
INES -¿Bix le che’ kin in tàastecho’? ¿Bek’ech wa polok?
LÙUS -Bek’ech
INES -¿Bix u bòonil a nòok’ ta manah ho’olheako’? ¿Chak wa sak?
LÙUS -Chak
INES -¿Bix a k’áat a wuk’ le ch’ukwa’o’ xLùus? ¿Síis wa chokoh?
LÙUS -Chokoh
INES -¿Bix u yuk’ik sa’ a tàatah? ¿Ch’uhuk wa ch’óoch’?
LÙUS -Ch’óoch’.
INES -Tu ya’alahten le hka’ansaho’, sáamal u bisiken Ho’, ba’ale’ yàan bin in wóok’ot wa kin k’àay yo’olal u ts’a’abalten hump’éel mak k’ab wa hump’éel lòobil.
LÙUS -Ka’ xi’ikech úuchak a náahaltik le mak k’abo’.
INES -¿Bin wa xLùupe Ho’ ho’olheak?
LÙUS -Bin wale’, ma’ in wòoheli’.
INES -Ho’olheake’ tin wilah chàan hLòol, tu tsikbatahten bix tu kaxtih hump’éel xts’ipit yéetel ka’ap’éel tùup, ba’ale’ ma’ in wòohel wa hàah le ba’ax tu ya’alahteno’. Bix a tuklik xLùus hàah wa ta t’àan?
LÙUS -Úuchak wa hàah, Leti’e’ ma’atech u tùus.
INES -Le a suku’une’, xLùus ma’ sùunaki’, míin bin Itsmal báaxal póok’.
LÙUS -Bin wale’, leti’e’ sùuk u bèetik beyo, mix máak ti’ ku ya’alik tu’ux ku bin.
INES -Ki’imak yóol u ki’ bin xíimbal he’ tu’uxe’. Ma’ bey tèene’, ma’ tin hóok’ol behela’ tin wotoche’.
LÙUS -¿Ba’axten ma’ ta hóok’ol?.
INES -Tumen yàan in páa’tik in tàatah, tu ya’alahtene’ úuchak u yu’ul tu kòol tak chúumuk k’ìin.
LÙUS -Ma’alob, bey ta p’áatal bul k’ìino’, ka wa’al ka’ hóosa’ak le nuxi’ pèek xíimbal tumen José’ wa Octavio.
INES -Ma’alob he’ in wa’alik tio’obe’.
|