XÒOK
Máasewáal yéetel báalche’o’ob
(continuación)

Yik’al Maya than^*

Le máasewáalo’ kahakbal hunp’éelili’, yéetel le ba’alche’o’obo’, kahakbal yéetel tuláakal nukuch ba’alche’o’ob, bey he’ebix xan yéetel le mehentako’obo’. U yòohel xan u na’at u t’àan. Le ba’alche’eo’obo’ ku na’atiko’ob xan u t’àan le máasewáalo’, tak le mehen h us na’atiko’. Uuch ka’ache’ ku hóok’ol tu hóol u yotoch yo’olal u tsikbal yéetel le ba’alche’o’obo’. Màantats’táan u páa’tik u sáastal wa u yokol k’ìin ka u tsikbat tio’ob bix u bin u meyaho’ob sáansamal, ku ts’o’okol u tsikbalo’obo’ ku yokol he’elel.

Le ba’alche’obo’ ku much’ikuba’o’ob yiknàal, ki’imak yóolo’ob tumen bey hunp’éelili’ u ch’i’ibalo’obe’.

Tuláakal le ba’alche’o’ob ku yáantiko’ob le máasewáal meyaho’, le máasewáal xano’ ku kanáantik le ba’alche’o’obo’.

Le t’u’ulo’ ku yoxo’ontik le nal yéetel u mehen koho’, uláak’o’obe’ ku mèentiko’ob u ch’il le máasewáalo’.

Le h amo’ ku sakaltik u nòok’il pìits’ utia’al u nòok’ le máasewáalo’.

Le ch’íich’o’obo’ ku yéemsiko’ob u yich che’o’ob utia’al u hàanto’ob.

Le hkolomte’o’ leti’e’ le ch’íich’ ku ya’ala’al ah póol che’ ch’íich’o’, táan u molik u héehek’al le che’o’ob utia’al u bèetik u kolóohche’il le naho’.

Le kàano’obo ku mèentiko’ob u k’àaxil le naho’.

Le kéeho’ leti’ bisik le túuchi’ t’àano’obo’, tumen chich yáalkab séeba’an u máan, le bèetik leti’ bisik le túuchi’ t’àan ti’ le máasewáalo’ob tak tu’ux istikyah u k’uchul u yàanal ba’alche’o’obo’.

Le hbáalamo’ ku kanáantik u hòol le ts’ono’oto’obo’.

Le hpu’uhuyo’ ku ye’esik beh ti’ utia’al u bin yo’olal ma’ u sa’atal.

Le ch’úuyo’obo’ ku moliko’ob nèek’o’ob utia’al hàantbil.

Le xkóokayo’ ku sáasilkùuntik le beho’ob yéetel áak’abo’.

Le ch’íich’o’ob hats’uts u k’u’uk’melo’obo’, ku bèetik u nòok’il cha’an yéetel u hats’uts k’u’uk’melo’ob.

Le xk’òok’ hach hats’uts u k’àayo’, ku séen k’àay yo’olal u wenel le máasewáalo’. Bey túuno’ tuláakal le ba’alche’o’ob yàan yiknal le wíiniko’, leti’ u yùumil, ku bèetiko’ob le meyaho’ob ts’a’an utia’al u bèeto’ob tumen ki’ichkelem yùumo’obo’, tu yo’olal u ki’imaktal u yóolo’ob letio’ob yéetel xan u ki’imakkùuntiko’ob u yóol le wíiniko’.

Le wíiniko’ ku tséemtikubah chéen yéetel nèek’o’ob, u yich che’o’ob he’ebix tak behla’o’: ixi’im, bu’ul, k’úum, ìik, chéen leti’ ikil u tséentikubah hach ma’alob. Ma’ k’abéet uláak’ ba’alo’ob ti’i’, mix behla’ k’abéet ti’e’ mixbik’in bíin k’abéetchahak ti’. Bey u ya’ala’alo’ le bèetik le ba’alche’o’obo’ ku k’ubikubáo’ob ti’, uts u bisikubáo’ob yéetel le wíiniko’, nàats’ kahliko’ob tu’ yotoch le wíiniko’, ti’ ku wenelo’ob tu k’ab che’o’obe’, tumen hki’ichkelem yùum bèetmahil wíiniko’ob yéetel ba’alche’o’ob tu yo’olal ka kuxlako’ob hunmúuch’ yéetel ka u paklan áantubáo’ob. Ba’ale’ le u k’àasil ba’alo’ tu bèetah u yantal k’ex óolal ichilo’ob tak behla’e’. Bey k’uchik le ma’ nu’uka’an k’ìino’, bey u k’a’ahsik le úuchben tsikbalo’.

Hunp’éel áak’abe’ ma’ táan u wenel le máasewáalo’ ma’ yòohel ba’axten ma’ ma’alob u yu’ubikubái’ bey yàan wá ba’ax lóobil kun h úuchul ti’e’, chi’ichnak. Yáax huntéen u yu’ubik u kuxtal bey hela’ano’. Ka hlíik’ tu k’àane’ ka hóok’ tu hóol yotoch tu yo’olal u yilik wá he’el u máan u chi’ichnakile’. Tuláakal píik’ sáasil yéetel u sáasilil uh. Tu yilah chíilunchíilil le ba’alche’ob ku wenelo’ob nàats’ ti’o’, tu yu’ubah tak u péek u puksi’ik’alo’ob. Tu yilah xan u héehek’al le che’o’ob chinikbalo’ob tak yóok’ol lu’umo’, bey táan u wenelo’ob xane’. Tu yu’ubah u ha’ats’al u wíinklal tumen u síiskabil áak’ab, ka tu yu’ubahe’ bey táan u chan utstal u yóole’, ka tu tukultah u sùut chitàal tu k’àan ichil u yotoch. Ba’ale’ ku yu’ubike’ bey yàan hunp’éel mùuk’ machmahil ma’ táan u cha’ik u péeksik yòok. Ka hpàakatnah te’ yáanal le k’áax hula’anil tumen u sáasilil le uho’; ka tu yilah u hóok’ol hunp’éel òochel hach k’àas búukpaha’an u wíinklal yéetel u tso’otsel, náats’ yiknàal u wíinkilal heheláas ba’alche’o’ob yàan ti’, le bèetik ma’ táan u páahtal u na’atik ba’axi’, ma’ táan u k’ahóoltik; ku ha’asik yóol máak le kén léembanak u yich. Chéen ka tu yilahe’, táan u tàal u balk’alàankil yóok’ol lu’um tu tohil. Le máasewáalo’ ka tu ch’a’ah sáahkile’ ka tu t’anah le ba’alche’o’ob ku wenelo’ob nàats’ ti’o’, ba’ale’ mix huntúul hpéeknahi’, mix huntúul h àahi’ bey mèenta’an k’àas tio’obe’.

Le òochelo’ ka hach náats’ tu yiknale’ ka htàanahih, u t’àane’hunp’éel ba’al hach k’àas kóochil, ka h a’ala’ab ti’ beya’:

- Chèen kunel a wahsik a wéetilo’obo’. Le ba’alche’o’oba’ ma’ táan u páahtal u ka’a púut kuxtalo’ob ka’alikil ma’ xi’iken teni’. Teche’ huntúulech máak hach utsech tumen chùupech yéetel u pìixan huntúul in ka núup, ba’ale’ k’abéet xan k’ahóoltik u pìixan le k’àaso’ tumen unah ka a wohéelte’ le uts yéetel k’àaso’ bíin kuxlak ti’ wíinik. Tèen le k’àak’as ba’alo’, le ba’al k’àas ku ahawil yéetel áak’abo’, téen le ku tséemtikubah yéetel u bak’el máako’ beyxan yéetel ba’alche’o’ob. Tèen uk’ik u k’i’ik’el le mehen pàalalo’obo’. Tèen ts’áik u k’àak’as lìits le che’o’obo’, tèen ch’otik ba’alo’ob le ku ts’o’okole’ kin kachik, wá kin xu’ulsik. Tèen bèetik u wa’atal le múuyalo’obo’ yo’olal ma’ u k’áaxal ha’ ka u hóoya’t le pak’alo’obo’ tèen holik le ixi’im ka in sut lu’umil tu ch’ililo’obo’, tèen ts’áik le k’oha’anilo’ob ku kìimsik máako’.

-¿Ba’axten túun ka sèen mèentik k’àas?

Ku t’àan le máasewáal ichil u kikilàankil yéetel u sahkilo’.

- Ts’o’ok in wa’alik tech, ma’ chéen le uts unah ka ahawnak way lu’ume’, k’abéet xan u ahawil le k’àaso’, yéetel in k’áat in ka’ans xan tech ma’ a p’áatal chéen utsilech. Le ba’alche’o’ob ka wi’liko’ he’el u páahtal a hàantike’, kiimseh ka hàant u bak’el, he’el a wu’uyik buka’ah ki’i u bak’ele’. Teche’ ma’ a woheli’ le bèetik htàalen in wa’altech ba’ax uts, bèeteh ka a wileh.

Táan u tàal u sàastal ka h bin le k’àak’as ba’al he’ebix tàaliko’, tumen sahak ti’ le sáasil ku tíip’ilo’. Ka hp’áat le máasewáalo’ bey ma’ yòohel ba’ax h úuch ti’e’, ma’ táan u páahtal u tsolik bix úuchik u tàal xíimbatbil mix táan u na’atik le tsol xikin hts’a’ab ti’o: ¿úuchak wá u kìimsik le ba’alche’o’ob u hàanto’?, ¿ba’axten túun? letio’obe mixba’al k’àas ku méentiko’ob ti’ le wíiniko’, letio’ob áantik tu kuxtal. Ba’ale’ ka htàal bey hunp’éel k’àak’as túukul tu puksi’ik’ale’ tu yo’olal u yilik wá hach hàah le ba’ax h a’ala’ab ti’o’.

¿Ba’axten ma’ táan in túuntik? -Ku tùukul, leti’e’ ma’ táan u ts’áakuba u láah kìims le ba’alche’o’obo’.

Táan u tàal u sàastal beyo’ ka h u’uya’ab u yáax k’àay ch’íich’o’ob te’ k’aaxo’. Leti’ túun ka h àah le ba’alche’o’obo’, bey ka’apúut kuxtal tu bèeto’obe’, le ka’ah tu nats’ahubáo’ob tu yiknal le wíinik utia’al u t’aniko’ob he’ebix súuke’, ka tu yilaho’obe’ hach hela’an, le wíiniko’ ts’o’ok u k’expahal, yàan k’asa’anil tu yich. Ka túun tu ch’a’aho’ob sahakile’, ka ho’op’ u náachtalo’ob huhunpíitil ti’. Le wíiniko’ ts’o’ok u luk’ul le tohil yanha’an ti’ ka’acho’, ts’o’ok u k’expahal. Le k’àak’as ba’alo’ ts’o’ok u ts’áik u pìixan le k’àas ti’ le wíinik beyo’. Ku ya’ala’ale’ bey káahik u hàanta’al u bak’el ba’alche’o’ob tumen wíinik kex láayli’ ku hàantik xan ixi’ime’.

Le wíiniko’ tu kanah k’asa’anil, ka káah u kìinsik le ba’alche’o’obo’. Tu kanah u bèet léecho’ob utia’al, u chukik le ba’alche’o’obo’.

Le ba’alche’o’ob xano’ káah u ch’a’ako’ob sahkil ti’ le wíiniko’ ka ho’op u náachtalo’ob ti’, ku ta’akikubá’ob táanxel tu’uxo’ob. Ba’ale’ kex beyo’ le máasewálo’ láayli’ u yàabilmahe’ tumen hach nohoch yanil ti’ u pìixan le kili’ich Yùum hach utso’ yéetel u hach nohochilo’, kex yàan k’ìin hach ku tàaktal u hàantik le ba’alche’o’obo’.

Ti’ le áak’ab ka yáax chikpah le k’àak’as ba’al way yóok’ol u lu’umil le mayabo’obo’ hkáan xan u hóok’ol le kén u yil éek’hoch’e’en uh way lu’ume’.

Bey káahik xan u yantal wá haytúul ch’íich’ ku k’àayo’ob bey ok’om óola’le’ tumen hach tu hàahile’ ok’ol ku bèetiko’ob. Táan u yok’tiko’ob úuchik u luk’ulo’ob tu yiknal le wíiniko’, tumen sihnalo’ob yiknal utia’al ka yanako’ob yéetel maantats’ ka’achih. Ba’ale’ le úuchben tsikbala’ ku ya’alike’, tuláakal ba’ale’ máan ku bèetik, tumen u pìixan le k’àaso’ bíin ts’áanche’eta’ak tumen u pìixan le utso’ yéetel bíin ka’a p’áatak he’ebix ka’ach úuch tu yáax chùune’.

* Novelo Erosa Paulino No. 17 Año II Tomo II, 1941.

TSIKBÀAL

JOSE: ¿Ba’ax tu ts’onah a tàatah Miguel?

MIGUEL: Tu ts’onah huntúul kéeh.

¿Kux a suku’un ba’ax tu ts’onah?

JOSE: Leti’e’ tu ts’onah huntúul t’u’ul.

MIGUEL: ¿Utia’al wa a suku’un le ts’òono’?

JOSE: Ma’atech, ma’ utia’ali, utia’al in wíits’in.

MIGUEL: ¿Kux a ts’eh yùum ba’ax tu ts’onah?

JOSE: Tu ts’onah huntúul ch’íich’.

¿Kux tèech ba’ax ta ts’onah?

MIGUEL: Tin ts’onah huntúul t’u’ul.

JOSE: ¿Kux a wíits’in ba’ax tu ts’onah?

MIGUEL: Leti’e’ tu ts’onah kéeh xan

JOSE: ¿Tu láah konah wa u bak’el?

MIGUEL: Ma’ tu láah konahi’, yàan p’áat u tia’al u hàanti’

JOSE: Ma’alob Miguel tu láak’ k’ìin

MIGUEL: Ma’alob José ka xi’itech utsil.