TSIKBÀAL
XBìis ku tsikbatik ti’ xPaula le k’ìin k’àaba’ kun úuchul tu yotocho’
XPaula- ¿Tu’ux ka bin xBìis?
XBìis -Táan in bin tu yotoch xko’ox xLùupe.
XPaula -¿Ba’axten ka bin tu yotoch?
XBìis -Tumen ti’ le p’ìis k’ìin ku tàalo’, yàan máank’inal tin wotoch. U k’iin u k’àaba’ in kìik, le beetik táan in bin in t’an mah Lùupe utia’al xkùusih.
XPaula -¿Ba’ax hanalil kun u bèeteh?
XBìis -Píibil k’éek’en, yéetel sak k’óol.
XPaula -¡Ah! lelo’ hach ma’alob u hóok’ol ti’.
XBìis -Chéen p’el in luk’ul tu yotoch mah Lùupe’e’ kin máan tu nahil xPèet, táan in bisik u yìip’il in kìik u yutskíinteh tumen hach k’àas tu nup’ahil. Kexi’ ka’ u yutskíint behela’e’, tumen leti’ kun u búukíint in kìik tu k’ìin u k’àaba’.
XPaula -¿Bix túun kun u bèetih xIrma? wa ma’ ts’o’oksa’ab séeb yìipilo’.
XBìis -Yàan u séeb p’o’ik le ìipil tu manah ti’ a na’e’ uti’a’al u búukíint ti’ le k’ìino’, beyo’ ma’ tun ilbil wa ma’ túumben u nòok’i’.
XPaula -Ma’alob ka’ u p’o’eh, yo’olal ma’ u yáalkab tu k’ìinil u búukíintiko’.
XBìis -Bey úuchikten xan yéetel in nòok’, tin bisah chuybil utia’al in búukíint ka’ach túumben ha’abo’ ma’ chu’uyi’.
XPaula -Ma’alob xBìis, áalkabnen tu’ux ka bin, chéen ba’ale’, bik lúubukech le kéen na’ahkech te’ ka’anal búutuno’, wa le kéen k’uchukech tu kàabalil, tumen hach chich kan a k’olilabah.
XBìis -Dyos bo’otik, chàambéel kin wéemel te’ búutuno’, tumen wa lúubene’ tu p’ìs k’iin in wu’uyik u yahil.
EJERCICIOS
1.- Traduce la conversación y cierra con un círculo los adverbios de modo:
2.- Contesta en maya las siguientes preguntas:
1.- ¿Máax yéetel ku tsikbàal xPaula?
2.- ¿Ba’ax kun úuchul tu yotoch xBìis?
3.- ¿Máax kun u bèet u k’ìin u k’aaba’?
4.- ¿Tu’ux ku bin xBìis?
5.- ¿Máax ku bin t’anbil xkùusih?
6.- ¿Ba’ax hanalil kun u bèet xmah Lùupee’?
7.- ¿Tu’ux u láak’ kun bin xBìis?
8.- ¿Ba’axten ku bin tu yotoch xPèet?
9.- ¿Ba’axten ku bisik u yìipil u kìik ti’ xPèet?
10.- ¿Ba’ax k’áata’ab ti’ xBìis tumen xPaula?
11.- ¿Máax chuy le ìipil kun séeb p’o’obil tumen xIrmao’?
12.- ¿Ba’ax a’ala’ab ti’ xBìis tumen xPaula?
13.- ¿Ba’axten a’ala’ab ti’ XBìis ka’ u chàambelkúunt u yéemel te’ búutuno’?
ADVERBIOS DE CANTIDAD
ya’ab mucho
mixba’al nada
ta’aytake’ por poco, falta poco
óolak casi
hunp’íit un poco, poquito
bahux cuánto
hach muy
Al adverbio ya’ab se le puede anteponer las siguientes partículas para expresar la cantidad de veces que se ejecuta una acción verbal: hach, sèen, sèenkech, héet, léem, bahan.
Ejemplos
Tene’ hach ya’ab p’o’ kin bèetik sáansamal.
Pàal, sèen ya’ab a hanal ba’ale’ ma’ ta poloktal.
A tàata’e’ ts’o’ok u li’isik sèenkech ya’ab i’inah utia’al a pak’e’ex le kéen k’uchuk u k’iinil pak’al.
Ho’olheake’ binen Oxkutzcab in man pak’áal, ti’ tin wilah a suku’un hLúuisi’, ts’o’ok u héet ya’abtal u màan abal, yanhih in wáantik u kucheh.
Ttraduce al español las oraciones anteriores
ADVERBIOS DE COMPARACIÓN:
bey así, como, así como
màas ma’alob mejor
màas k’àas. peor
he’ebix así como
bey he’ebix así como
Ejemplos
In tàata’e’ ku meyah bey u meyah a tàata’e’.
XMáaria’e’ ku che’eh bey u che’eh a kìike’.
Máanuele’ ku wa’atal bey he’bix u wa’atal u tàata’e’.
Ma’ a poch’ik a na’ bey he’ebix u poch’ik u na’ hJuane’
Máas ma’alob u k’àay a kìik ti’ in kìik.
Teche’ kex hka’ansaheche’ màas ma’alob u xòok le pàal ti’ tèecho’.
XTéeresa’e’ màas ma’alob u chùuy ti’ xMèech.
In kiìke’ tu p’atah u meyah tu yotoch a suku’un tumen ma’ ma’alob u bin ti’i’, ka’ máan meyah yiknal xAlicia màas k’àas u bin ti’ behela’e’.
Ka’ach ti’ yàan xMirna tiknàale’ ku ya’alik ma’ ma’alob u hanali’, behela’ ts’o’ok u ts’o’okol u bèele’ màas k’aas u bin ti’ tumen istikyah u yàantal ba’al u hàanteh.
Traduce las oraciones y marca con una X los adverbios de comparación:
ADVERBIOS DE AFIRMACIÓN
Los adverbios de afirmación en maya son los siguientes:
he’ele’ sí
hach hàah muy cierto
beyxan también, así también
tu hàahil la verdad
ADVERBIOS DE NEGACIÓN
Los adverbios de negación son los siguientes:
ma’ no
mixbik’ìin nunca
mix xan tampoco
ADVERBIOS DE DUDA
Los adverbios de duda son los siguientes:
wale’ tal vez
uchak tal vez
bey wale’ quizá, quién sabe, acaso