Hoy es: Jueves, 16 de Mayo de 2024
inicio

Curso de Maya Yucateco
Nivel Intermedios - Lección 9


 

TSIKBÀAL

XRita XRòosa, a’alten wa he’el a bin cha’an tin wéetele’
XRòosa He’ele’, ba’ale’ yàan a tàal a ch’a’en
XRita In na’e’, ma’ tu cha’ik in bin behela’ te’ óok’oto’, ba’ale’ wa ka wóot bin tin wéetele’ he’el u p’atik in bine’. ¡A’alten he’ele’ XRòosa! Wa ma’e’ kin wok’ol.
XRòosa Ts’o’ok in wa’aliktech ¡he’ele’! Ka’ talakech a ch’a’en.
XRita XRòosa ¿hach wa hàah ta manah hunpéel hats’uts ìipil ho’olhe’?
XRòosa Tin manah. Leti’ kin in búukíint òok’in.
XRita Beyxan in na’ tu manah hunp’éel bóoch’ utia’al in bóoch’int behela’e’.
XRòosa Ay xRita, chéen tumen táan a hach k’áat óoltikten ka’ in bisech te’ óok’oto, kin bin, tu hàahile’ mix tin tukultik in bin ka’achih. Sùuk in wa’alik ka’ach ti’ in na’e’: -Màan tene’ mixbik’ìin bíin in náans p’il ichil chéen yo’olal óok’ot, mix xan in bisik xchúupal óok’ot yéetel u hyàakunah, bik chéen púuts’uko’ob. He’elo’ le kin in bèet òok’in.

 

 

EJERCICIO

Después de leer correctamente el diálogo, marca con tinta roja los adverbios de afirmación y con otro color los adverbios de negación. Luego traduce el diálogo al español.

Contesta las siguientes preguntas:

1.- ¿Ba’ax tu k’áatah xRita ti’ XRóosa?.
2.- ¿Ba’ax tu núukah xRóosa’a?
3.- ¿Chéen bix he’el u cha’abal u bin xRita óok’ot tumen u na’e’?
4.- ¿Ba’ax ma’an tumen XRoosa’a?
5.- ¿Kux u na’ xRita ba’ax tu manah?
6.- ¿Ba’ax ku ya’alik XRòosa ti’ XRita yo’olal le óok’oto’?
7.- ¿Ba’ax ku ya’alik xRoosa ti’ u na’ mixbik’ìin bíin u bèeteh?
8.- ¿Ba’axten ma’ uts tu t’àan XRòosa u bisik xch’úupal óok’ot yéetel u yàakunahi’?

 

PREPOSICIONES

Las preposiciones en maya son las siguientes: yéetel (y, con), utia’al (es de, para) cuando se expresa posesión, tumen (por), la preposición a y de del español están implícitas en las oraciones en maya:

Ho’olheake’ binen Ho’ in man in xàanab.

Sáamale yàan in bin Istmal yéetel in kìik.

Behela’ u k’uchul in wíits’in México (mèehiko’e’) bíin u xíimbat u na’ u yíichan.

Le pàalo’ chéen máan ku bèetik, tàal k’íiwike’ ka’ háan hàanih, ts’o’okole’ ka’ bin yáalkab báaxal yéetel u yéet xòokilo’ob.

- ¿ Ho’olheak u’ulech Kàampech?

- Bey ho’olheak.

- Le ka’ah u’ulen ho’olheak Kàampeche’ ts’o’ok u yúuchul le lòob ti’ a kìiko’.

-Bin XMáaria k’íiwik u man ya’ab nikte’ utia’al u ts’ah tu mayekil xki’ichpam ko’olebil Guadalùupe.

-Sáamale’ ma’ tin tàal meyah tumen k’ìin k’uh.

-Utia’al u k’ìin k’uhil kili’ich yùum, hPèedro’e’ ku bèeta’al bolón k’iin payalchi’. Sáansamal ku bisa’al kibo’ob hats’ukinta’an yéetel nikte’ob.

-Hìise’ lo’ox tumen u suku’un.
-Ma’ tin manah le k’éek’eno’ tumen ko’oh.

-Ma’ binen xòoki’ tumen k’oha’anen.

1.- Formula otras oraciones con preposiciones.

2.- Traduce al español todas las oraciones en presente habitual

EJEMPLOS DE CONJUGACIÓN DE VERBOS INTRANSITIVOS

               PRESENTE HABITUAL

                 PRESENTE ACTUAL

Kin k’am nikte’
Ka k’am nikte’
Ku k’am nikte’
K k’am nikte’
Ka k’am nikte’ex
Ku k’am nikte’ob

Tin k’am nikte’
Ta k’am nikte’
Tu k’am nikte’
T k’am nikte’
Ta k’am nikte’ex
Tu k’am nikte’o’ob

EL PRESENTE HABITUAL DE TODOS LOS VERBOS INTRANSITIVOS DE ESTA UNIDAD

ESCRIBE EL PRESENTE ACTUAL DE LOS SIGUIENTES VERBOS INTRANSITIVOS

Kin mak hòol
Kin kòol sáansamal
Kin xòok sèen ma’alob
Kin ts’íib bul k’ìin
Kin tok pàalal ti’ hàats
Kin tóok sohol sáansamal
Kin sìibal ti’ k’oha’an

 

kin chùuy yéetel áak’ab
kin luk’ul tin meyah ée’same’en.
kin but’ lu’um
kin lùuk’ yah
kin cha’an óok’ot sáansamal
kin meyah hach ya’ab
kin ts’àah hanal yóok’ol mayek tu k’ìinil kili’ich pixano’ob.
kin t’àan ichil in wenel
kin wahal óoxtéen ti’ áak’ab
kin péek chàambéel
kin wu’uy t’àan
kin báaxal yéetel in peèk’o’ob
kin tóohche’ pak’al
kin lúubul le kéen wa’alahken
kin t’ok nikte’.
kin k’óol hatstik a wòok
kin kutàal tin k’àan
kin ch’a’ p’o’ in bèeteh
kin xoltal tu nahil k’uh
kin cha’ah kàax sáansamal
kin mot’tal yóok’ol tùunich hanal.
kin k’ax tsíimin k’áax

 

kin wa’atal chéen ti’hump’éel in wòok.
kin kots sùum yéetel in wíits’in.
kin hok xíiw sáansamal
kin páak tu bèelil
kin tàal màan ta wiknàal
kin búul ch’ulik in wotoch le kéen in míisteh.
kin máan sáansamal kòonol
kin nup’ ìipíil
kin màan nikte’ sáansamal
kin lòox yéetel a suku’un
kin na’akal tu k’ab pak’áal
kin wáalkab sáansamal
kin k’oha’antal wa ma’ tin hanal.
kin k’uchul tu yotoch in ts’eh yùum le kéen xi’iken xochel.
kin bo’ol meyah
kin k’áat tsol xikin
kin bùul sáansamal
kin wéenel tu k’abche’
kin p’áatal tin wotoch
kin ku’uchul tumen in suku’un
kin che’eh ta wéetel

 

kin pòoch’il ya’ab
kin tùukul ta wéetel
kin púuts’ul ti’ in na’
kin núuk t’àan
kin bin ta wotoch
kin wu’ul tin meyah.

 

Escribe 10 oraciones con cualquiera de los verbos intransitivos:

Los verbos ku’upul y úuchul se puede conjugar usando la partícula ku, por ejemplo:

Ku yúuchul lòob ti’ máak wa ma’ táan u kanáantikubah

Ku ku’upul in wìik le éen áalkabnahken tumen yàanten xkok se’en.

 

 




Regresar
  © Universidad Autónoma de Yucatán
Centro de Investigaciones Regionales "Dr. Hideyo Noguchi"
Unidad de Ciencias Sociales
Dirección General de Desarrollo Académico